"Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri. Türkçedeki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç
İncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
Türkçe'de olduğu gibi Fince'de de ünlü harfler arasında bir düzen vardır. Buna vokaaliharmonia (ünlü uyumu) denir. Ancak bu uyum Türkçe'deki kalın-ince düzeninden biraz farklıdır. Türkçe'de ünlüler ilk olarak kalın ve ince diye ayrılırken Fince'de ünlü harfler ağızdan seslerin çıktığı yerlere göre ön ünlüler, orta ünlüler ve arka ünlüler olarak üçe ayrılırlar.
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük"*
1. Kısım
Fince kelimelerde ön ünlüler ve arka ünlüler bir arada bulunamaz. Bilmeniz gerekmeyen istisnaları olmakla birlikte üç grup ünlü, iki küme oluşturarak kelimelerde bulunur. Yani bir kelimede ya "ä, y, ö, e,i" ya da "a, u, o, e, i" ünlüleri bir arada bulunabilir. Örneğin "hully" diye bir kelime olamaz bu ya "hylly" ya da "hullu"dur.
Birleşik kelimeler bu kurala uymaz. Örneğin "Yhdysvallat" kelimesi "yhdys" (birleşik) ve "vallat" (devletler) kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur.
2. Kısım
Türkçe'de diğer dillerden gelen kelimelerde istisnası olmakla birlikte bir kelimeye gelen eklerdeki ünlüler kelimenin son hecesindeki ünlü harfe göre kalın veya ince ünlü olarak değişirler. Örneğin "kapı-lar" kelimesinde son hecedeki 'ı' harfi kalın olduğu için çoğul ekinin kalın hali "-lar" ekini almıştır. "Pencere-ler" kelimesinde son hecedeki 'e' harfi ince olduğu için çoğul ekinin ince hali "-ler" ekini almıştır. "Ev-de" kelimesinde ince ünlü kullanılırken "araba-da" kelimesinde kalın ünlü kullanılır.
Aynı durum Fince'de de geçerlidir. Eğer bir kelime ön ünlülerden oluşuyorsa gelecek olan ekte de ön ünlüler kullanılmalıdır. Eğer arka ünlülerden oluşuyorsa gelecek olan ekte de arka ünlüler kullanılmalıdır. Üçüncü bir hal olarak eğer kelime orta ünlülerden oluşuyorsa gelecek olan ekte ön ünlüler kullanılmalıdır. Ek sadece orta ünlü harfleri içeriyorsa hiçbir zaman değişmeden kullanılır. Örneğin "-lle" eki: "paikalle", "ihmisille", "päälle"
Birleşik kelimelerde en sondaki kelimeye göre ekler gelir. Örneğin "yövuoro" kelimesi "yö" (gece) ve "vuoro" (sıra, mesai) kelimelerinden oluşur. "Yövuoro" kelimesine gelecek olan ekler "vuoro" kelimesine uyacak şekilde olmalıdır, "yövuorossa", "yövuorosta" gibi...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder